چگونه می‌توان در توافق هسته‌ای به تضمین دست یافت؟

به گزارش «راهبرد معاصر»؛ با وجود خوش بینی ها نسبت به پیشرفت در مذاکرات هسته ای وین، مذاکرات غیرمستقیم میان ایران و آمریکا دوباره با بن بست مواجه شده است. در حالی که دو طرف درباره میزان لغو تحریم ها و مکانیزم های حقوقی و سیاسی لازم برای اطمینان نسبت به دوام مجدد توافق اختلاف نظر دارند، ناظران و تحلیلگران مدعی هستند اصرار ایران بر حل و فصل تحقیقات پادمانی آژانس بین المللی انرژی اتمی در زمینه فعالیت های هسته ای گذشته مانع اصلی موفقیت مذاکرات است.

 
سیاست گذاران آمریکایی با بسته شدن پرونده تحقیقات پادمانی آژانس مخالفت و تصریح کردند، این پرونده نباید مانع از بازگشت ایران به تعهدات برجامی اش شود. در حالی که اختلافات میان دو طرف آشتی ناپذیر به نظر می آید، درک بهتر نسبت به حساسیت ها، عمل گرایی و انعطاف پذیری هر یک از طرف ها باید امکان پیشبرد سازش را فراهم کند.

 
درخواست ایران برای بستن پرونده پادمانی آژانس تا حد زیادی ریشه در سابقه مذاکرات و اجرا نشدن تعهدات طرف های دیگر برجام در گذشته دارد. به موازات پایان مذاکرات هسته ای در ژوئیه ۲۰۱۵، ایران و آژانس بر روی نقشه راهی برای شفاف سازی بر موضوعات باقی مانده در زمینه دیگر ابعاد احتمالی برنامه هسته ای توافق کردند. نقشه راه طبق برجام سه ماه انجام شد و سپس یوکیو آمانو، مدیرکل سابق آژانس دوم ۲ دسامبر ۲۰۱۵ ارزیابی نهایی را به شورای حکام صادر کرد و به تحقیقات پادمانی آژانس در زمینه این موضوع پایان داد.

درخواست ایران برای بستن پرونده پادمانی آژانس تا حد زیادی ریشه در سابقه مذاکرات و اجرا نشدن تعهدات طرف های دیگر برجام در گذشته دارد

طبق این گزارش، آژانس به این نتیجه دست یافت هیچ نشانه معتبری مبنی بر انحراف مواد هسته ای در ارتباط با ابعاد احتمالی برنامه هسته ای وجود ندارد. پس از دریافت ارزیابی نهایی، شورای حکام آژانس قطعنامه ای را مطابق با درخواست برجام صادر و بر نتیجه رضایت بخش نقشه راه تأکید کرد.

به تعبیر دقیق تر، در حالی که این قطعنامه مانع از انجام تحقیقات بیشتر آژانس در زمینه برنامه هسته ای ایران نشد، در صورت بروز مسائل امنیتی جدید، این انتظار میان مقام های ایرانی ایجاد شد آژانس بررسی ابعاد احتمالی برنامه هسته ای ایران را به نتیجه رسانده است.

پس از خروج آمریکا از برجام و اقدام متقابل ایران در کاهش چند مرحله ای سطح تعهداتش در سال ۲۰۱۹، آژانس با عنوان جدید این موضوع را بار دیگر مطرح کرد و این شبهه در تهران به وجود آمد، ادعاهای آژانس ممکن است سیاسی باشد. به نظر می آید سیاست گذاران ایرانی متقاعد شده اند قدرت های غربی درصدد هستند ادعاهای مربوط به فعالیت های هسته ای گذشته ایران را برای مشروعیت زدایی و محدود کردن دائمی برنامه هسته ای ایران ادامه دهند. به این ترتیب، تهران اصرار دارد تحقیقات آژانس یک بار برای همیشه، قبل از پایبندی به تعهدات برجام حل و فصل شود.

به دلایل متعدد، موافقت با بازگشت به پایبندی به تعهدات برجام بدون بسته شدن پرونده تحقیقات پادمانی آژانس بسیار خطرناک خواهد بود. در وهله نخست، توافق هسته ای در سال ۲۰۱۵ چیزی بیش از توافق کاهش تحریم ها بر تهران بود و اکنون نیز به همین شکل باقی مانده است. در محاسبات سیاست گذاران ایران، عادی سازی پرونده هسته ای نقش مهمی داشت و همچنین در تصمیم این کشور برای عضویت مجدد برجام، نقش تأثیرگذاری ایفا می کند.

دوم، از نظر مقام های ایران تسویه نشدن مطالبات معوق آژانس همراه با فقدان منافع اقتصادی توافق، ارزش مورد انتظار برجام را به میزان قابل توجهی کاهش داده است.  قطعی نبودن نتیجه تحقیقات پادمانی آژانس، احتمال اجرای قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل متحد و اعمال مجدد تحریم های چندجانبه و یکجانبه علیه ایران، جلوی سرمایه گذاری و فعالیت های تجاری بانک ها و شرکت های بزرگ خارجی را در ایران می گیرد.

این نگرانی با «تقارن نداشتن بازگشت به تعهدات برجام» تشدید می شود یا به تعبیر دیگر، در صورت فروپاشی توافق، تهران برای بازسازی زیرساخت های هسته ای برچیده شده خود زمان و تلاش بیشتری نیاز دارد تا اینکه آمریکا تحریم ها را بار دیگر علیه ایران اعمال کند.

 
سیاست داخلی سومین دلیلی است که چرا سیاست گذاران فعلی در ایران نیاز دارند قبل از بازگشت به پایبندی به تعهدات برجام تحقیقات پادمانی آژانس بین المللی انرژی اتمی بسته شود. سیاست گذاران ایران که اکنون با یکدیگر متحد شده اند، از منتقدان دولت گذشته این کشور بودند که با دولت آمریکا به توافق هسته ای نامتعادل و ناقصی دست یافته بود. مهم ترین انتقادات محافظه کاران به برجام به نداشتن مزایای اقتصادی، مکانیزم های اجرایی ناکافی و نابرابر و فقدان ضمانت هایی برمی گردد که دوام توافق را تضمین کند.

با توجه به این تصور، بیشتر مقام های دولت ایران از نیاز به رفع نواقص برجام صحبت کرده اند. موافقت با احیای برجام بدون بسته شدن پرونده تحقیقات پادمانی آژانس به این معنا است که تیم مذاکره کننده ایران حتی در عادی سازی برنامه هسته ای و فهم منافع اقتصادی این توافق عملکرد ضعیف تری نسبت به دولت گذشته داشته اند.

مهم ترین انتقادات محافظه کاران به برجام به نداشتن مزایای اقتصادی، مکانیزم های اجرایی ناکافی و نابرابر و فقدان ضمانت هایی برمی گردد که دوام توافق را تضمین کند

برای غلبه بر این بن بست، تفکر واقع بینانه و عمل گرایانه به وسیله طرف ها ضروری است. در زمان کنونی برای حل و فصل ادعاهای باقی مانده آژانس به عنوان آخرین مانع اصلی برای دستیابی به توافق با تهران، اراده سیاسی وجود ندارد. دست کم درکی ضمنی میان سیاست گذاران آمریکایی و اروپایی وجود داشت که اصرار بر شفافیت بیشتر ایران در این موضوع ارزش به تعویق انداختن اجرای برجام را ندارد.

این موضوع به ویژه زمانی منطقی است که آژانس های اطلاعاتی غربی تشخیص دهند تحقیقات بیشتر آژانس، ارزیابی آنها از منحرف نشدن برنامه هسته ای برای اهداف نظامی را تغییر نمی دهد. بدون اعمال محدودیت های برجام، برنامه هسته ای ایران گسترش می یابد و این کشور به کسب دانش فنی غیرقابل برگشت ادامه می دهد. طولانی تر شدن رویه تحقیقات آژانس به امید پاسخگویی به ذره ای از فعالیت های هسته ای گذشته ایران به قیمت قربانی شدن هدف مهم تر، یعنی به حداقل رساندن خطر گسترش سلاح های هسته ای در ایران تمام می شود.

حتی اگر بسته شدن تحقیقات پادمانی آژانس مشکل ساز است، طرف ها باید به دنبال سازشی باشند که نگرانی های واشنگتن و تهران را رفع می کند. برای نمونه می توانند به آژانس اجازه دهند به تحقیقات پادمانی خود برای مدت طولانی ادامه دهد و در عین حال نگرانی های ایران را در زمینه ارجاع به شورای امنیت سازمان ملل متحد برای اعمال مجدد تحریم ها برطرف کنند.

توافق برای احیای برجام می تواند مستلزم مقرراتی باشد که به ایران اطمینان می دهد موضوع به طور کامل در آژانس بین المللی انرژی اتمی باقی می ماند و هرگز به شورای امنیت سازمان ملل متحد ارجاع نمی شود؛ صرف نظر از اینکه این روند چگونه پیش برود و آژانس در تحقیقات چه چیزی کشف کند.

چنین فرمولی در حالی که نگرانی‌های ایران را کاهش می‌دهد، واشنگتن و متحدان اروپایی‌اش را نیز در برابر انتقادهایی مبنی بر اینکه تحقیقات را زودتر از موعد پایان داده یا خودمختاری آژانس در برخورد با این موضوع را نقض کرده‌اند، مصون می‌دارد. واشنگتن و تهران با برداشتن یکی از موانع اصلی احیای مجدد توافق هسته ای جلوی درگیری نظامی در منطقه خاورمیانه را می گیرند.